Chùa Điều, xã Bình Giang, tỉnh Ninh Bình

Ngôi chùa cổ kính tọa lạc trên khu đất cao ráo thoáng đãng giữa cánh đồng lúa. Theo các cụ cao niên trong làng thì chùa được xây dựng từ thời Trần, tọa lạc ở khu trung tâm của Thái ấp Quắc Hương xưa, cách di tích quốc gia Đình Cả - nơi thờ Thái sư Trần Thủ Độ và các bậc quân vương nhà Trần khoảng 500 mét về phía Đông và cách Khu di tích quốc gia đặc biệt đền Trần - chùa Phổ Minh, phường Nam Định khoảng 6 km về phía Nam.

Minh văn khắc trên khánh đá chùa Điều được tạo tác vào ngày tốt, tháng 8, năm Nhâm Thân, niên hiệu Chính Hòa thứ 13 (1692) đời vua Lê Hy Tông có đoạn ghi: “….Nay nhận thấy chùa Điều ở trong xã là nơi cổ tích danh lam, thắng địa của nước Việt, lầu rồng sừng sững, xà cột chạm khắc lớp lớp, cột phượng chót vót trời xanh, xây nền phúc thiện cao dầy, lại thêm ngôi điện vững như bàn đá. Hàng đêm tụng kinh niệm Phật, ngày ngày sư thầy dâng hoa, dốc lòng đem hết công sức hướng về điều thiện. Chốn nơi đây, tùng trúc tốt tươi, nghìn năm thịnh đạt, lan quế ngát hương, vạn đời hưng vượng, há chẳng phải là chốn hồ tiên thế giới, thắng địa tiên cảnh vậy. Duy chỉ có khánh đá là khí cụ chưa tạo, mà còn chờ người nhân đức sâu dầy tại nơi đây hưng công…”

Theo nội dung của minh văn trên Khánh đá thì chùa Điều đã được xây dựng từ trước đó, là một trong những danh lam nổi tiếng trong vùng. Tổng thể kiến trúc ngôi chùa xây dựng quy mô, đầy đủ các hạng mục công trình như tam quan, gác chuông, thượng điện, nhà khách… duy chỉ có khánh đá là khí cụ chưa tạo. Do đó chờ người có tấm lòng nhân đức ở trong làng hưng công tạo khánh. Đến năm Nhâm Thân (1692) trong làng có ông Trần Viết Nho (sinh năm 1642, mất năm 1712) từng làm quan võ trong triều, lập nhiều chiến công, đặc biệt là trong chiến đấu bảo vệ phiên dậu phía nam của đất nước, được nhà Hậu Lê phong chức Đặc tiến phụ quốc Thượng tướng quân Phù Nam vệ. Khi tuổi cao, ông về nghỉ hưu ở quê hương, xóm Bắc Hợp, làng Thành Thị và mở nhà thuốc Tế Sinh đường. Ông là thầy thuốc danh tiếng, tài giỏi và nhân đức được nhân dân trong vùng rất mực tin tưởng, tôn kính. Ông là trưởng phái ba, chi hai Bắc - Liễm họ Trần Duy, chắt nội của Quốc Tử  giám Giám sinh Trần Quý công thụy Phúc và là cháu nội Quốc Tử giám Giám sinh Trần Quý công thụy Văn Trinh.Đồng thời ông Trần Viết Nho là Phật tử tu tại gia đắc đạo, được tôn Đạo hiệu là Huyền Uy đại pháp đã cùng với vợ, con cháu nội ngoại và các chức sắc, nhân dân trong làng phát tâm công đức làm Khánh đá tiến cúng vào chùa. Xưa kia khánh đá được dựng phía trước sân chùa. Đến năm 2020, để bảo quản khánh, nhân dân địa phương và nhà chùa đã cho chuyển khánh vào dựng sân khoảng trong nằm giữa tiền đường và tam bảo của chùa để bảo quản từ đó đến nay.

Ngôi chùa cổ kính xưa trải qua năm tháng do tác động bởi chiến tranh và thiên tai hủy hoại hầu như công trình kiến trúc cổ, đồ thờ, hệ thống tượng pháp không còn được như xưa. Hiện nay, ngôi chùa kiến trúc theo kiểu chữ “nhị” (二). Tòa thượng điện 3 gian, trùng tu vào tháng 10 năm Bính Thìn niên hiệu Bảo Đại thứ nhất (1926). Thượng điện xây kiểu hồi văn cánh bảng, mái lợp ngói nam theo phong cách truyền thống của dân tộc. Bộ khung gỗ gồm 4 hàng chân cột, các cột cái, cột quân kiểu cột tròn được bào gọt nhẵn nhụi thon dần về hai phía. Hệ thống vì kèo kiểu chồng rường được kết cấu chắc chắn, tạo tác công phu, trên thân các con rường, đầu dư được chạm khắc trang trí các cụm vân mây, lá lật, lá hỏa, triện tàu lá dắt đảm bảo tính mỹ thuật. Tòa tiền đường 3 gian, trùng tu vào vào tháng 11 năm Nhâm Ngọ, niên hiệu Bảo Đại thứ 17 (1942) có kiến trúc và chạm khắc cùng thời với tòa thượng điện.

Hiện nay, tại thượng điện bài trí gồm: Tượng tam thế, Di đà tam tôn, Tòa cửu long, Đức ông, Thánh tăng… Trải qua thời gian, đến nay chùa Điều còn lưu giữ một số đồ thờ, hiện vật quý, đặc biệt là chiếc Khánh đá niên hiệu Chính Hòa thứ 13 (1692) đời vua Lê Hy Tông đã được Thủ tướng chính phủ công nhận Bảo vật quốc gia đợt 13 năm 2024. Khánh đá chùa Điều là hiện vật gốc, độc bản, quý hiếm, tiêu biểu, đặc sắc nhất thời Lê Trung hưng thể hiện nghệ thuật trang trí độc đáo, hàm chứa nhiều giá trị góp phần nghiên cứu về lịch sử, mỹ thuật, địa danh hành chính, tôn giáo, tín ngưỡng… của xã hội đương thời. Bên cạnh đó, di tích còn lưu giữ được một số hiện vật tiêu biểu khác như: tượng, ngai thờ, bát hương… có niên đại thế kỷ 17 -18.

Chùa Điều cùng với các di tích đình Cả (thái ấp của Thái sư Trần Thủ Độ), cụm di tích chùa, phủ, văn chỉ thôn Vũ Bị, đình Đoài, cùng với trống đồng Vũ Bị, khánh đá chùa Điều… cùng với hệ thống di sản văn hóa phi vật thể (rượu làng Vọc, hội vật làng Vũ) là những di sản văn hóa tiêu biểu, đặc sắc của của quê hương Bình Giang, tỉnh Ninh Bình./.